Rodziny zastępcze są instytucjami pomocy społecznej, które mają zająć się dziećmi pozbawionymi opieki rodziców biologicznych z powodu różnych sytuacji losowych.
W rodzinach zastępczych umieszcza się dzieci, których rodzice zostali trwale lub czasowo pozbawieni praw rodzicielskich lub władza ta została im ograniczona. Zaznaczamy, że głównym celem rodzin zastępczych jest zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadkach niemożności jej sprawowania przez rodziców biologicznych.
Utworzenie rodziny zastępczej nie powoduje powstania więzi prawnej pomiędzy opiekunami, a dzieckiem. Dziecko przyjęte do rodziny nie staje się dzieckiem tej rodziny, nie powstają też obowiązki i uprawnienia alimentacyjne czy dotyczące dziedziczenia (ani opiekunów wobec dziecka ani dziecka wobec opiekunów).Stan cywilny dziecka nie ulega zmianie, dziecko nie przyjmuje nazwiska opiekunów, a rodzina zastępcza nie przyjmuje pełni władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. Rodzice zastępczy są jedynie opiekunami prawnymi dla dziecka.
Uwaga: Rodzina zastępcza nie jest rodziną adopcyjną!
Rodzinę zastępczą tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, u których umieszczono dziecko w celu sprawowania nad nim pieczy zastępczej.
Rodzina zastępcza zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie, w szczególności:
- traktuje dziecko w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej;
- zapewnia dostęp do przysługujących świadczeń zdrowotnych;
- zapewnia kształcenie, wyrównywanie braków rozwojowych i szkolnych;
- zapewnia rozwój uzdolnień i zainteresowań;
- zaspokaja jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne;
- zapewnia ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka;
- umożliwia kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej.
Oprócz tego, rodzina zastępcza współpracuje z ośrodkiem adopcyjnym, koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej i organizatorem rodzinnej pieczy zastępczej. Ponadto organizator rodzinnej pieczy zastępczej umożliwia rodzinom zastępczym uzyskanie porady w poradni psychologiczno-pedagogicznej lub w innej poradni specjalistycznej oraz podjęcie specjalistycznej terapii.
Formalnie pełnienie funkcji rodziny zastępczej ustaje z dniem uzyskania przez dziecko pełnoletniości chyba, że wcześniej powróci ono do rodziny biologicznej lub zostanie umieszczone w rodzinie adopcyjnej.
W przypadku stwierdzenia ustania przyczyny umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej, organizator rodzinnej pieczy zastępczej informuje właściwy sąd o możliwości powrotu dziecka do jego rodziny, załączając opinię gminy lub podmiotu prowadzącego pracę z rodziną i opinię koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej.
Po ukończeniu przez wychowanka rodziny zastępczej 18 roku życia (lub po ukończeniu nauki) Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie przy współpracy rodziny zastępczej przeprowadza usamodzielnienie takiego dziecka.